FILOSOFIE: LEER DER GROTE DENKERS 

  ANAXAGORAS: MONOTHEÏSME  

Zo stelt Anaxagoras de oerstand van de wereld ongeveer aldus voor: In den beginne was een ononderscheiden massa, een oernevel, bestaande uit onnoemelijk vele, oneindig kleine deeltjes, elk van deze drager van één bepaalde kwaliteit, die zelf één van ontelbaar vele zijnde, toch bij een oneindig aantal deeltjes aangetroffen werd.

Deze, de 'zaden' van de dingen, zijn de oorspronkelijke bouwstoffen van de wereld.

Doch deze deeltjes zijn volledig zonder initiatief en dus uit zich zelve niet in staat aan de opbouw van de wereld te beginnen.

Daartoe is een wilsprincipe nodig, dat door middel van doelbewuste bewegingen naar het doel: de wereldvorming, leidt.

Juist in de beantwoording van de vraag: hoe uit de oorspronkelijke chaos een kosmos ontstond, toont Anaxagoras de verhevenste zijde van zijn denkend genie.

Dit grote wereldbewegingsprincipe was voor Anaxagoras de Nous, de Geest.

Want alhoewel Anaxagoras, in navolging van zijn Ionische voorgangers en geheel in overeenstemming met de geest van zijn tijd, al het werkelijke als lichamelijk, dus ook de Noes als stoffelijk zijnde dacht, had hij den moed tot de inconsequentie, aan deze Noes een uitzonderlijke, 'bovenwerkelijke' plaats in zijn wereldbeschouwing toe te kennen.

Hoewel hij hem het dunst en het fijnst van alle lichamen noemt, is hij, reeds van de oorsprong af, niet met de andere dingen vermengd.

Hij neemt een zeer bijzondere plaats in; hij wordt als het leven, het beweging brengend beginsel in het wereldgeheel beschouwd.

Doch laten wij hier liever Anaxagoras zelf aan het woord:

Want hij [de Noes] is het dunste van alle dingen en het reinste, en hij bezit elk mogelijk inzicht in elk mogelijk ding en de grootste kracht. En over alles wat een ziel heeft, het grote zowel als het kleine, voert de Noes de heerschappij. Zo heeft hij ook de macht over de alles omvattende wervelbeweging, zo, dat hij ook tot deze beweging de stoot gegeven heeft. En allereerst ving deze wervelbeweging bij een zeker punt aan, zij greep echter verder om zich heen en zal nog verser grijpen. En alles wat zich daarbij mengde en afzonderde en van elkander week, kende de Geest. En alles ordende de Geest, zoals het in de toekomst worden zou en zoals het daarvoren was en zoals het tegenwoordig is.

Door het geweld van deze wervelstorm werden de oerstoffen uit hun oorspronkelijk verband gerukt en het gelijke naar het gelijke gedreven.

En zo vormden zich allereerst de beide hoofdzakelijke wereldstoffen: de lucht en de ether en wel 'doordat het dichte, vochtige, koude en donkere zich daar verzamelde, waar het zich thans nog bevindt', namelijk in het midden van de wervelkolom, 'terwijl het dunne, het warme en droge in de wijdte van de ether drong'.

Want evenals bij de wervelbeweging van een draaikolk, de zware lichamen aangezogen worden, zo ontstonden in de chaoswervelstorm naar het midden toe de zware dingen uit de lichte.

Uit de licht, of juister, uit de wolken, ontstond daarop het water, daaruit verzamelde zich de aarde, uit de aarde, onder inwerking van een geweldige koude, het gesteente.

Niet alleen voltrekken, als gevolg van de oorspronkelijke wervelbeweging, alle hemellichamen een kringvormige loop, reeds leerde Anaxagoras de wenteling van het ganse hemelruim om zijn as en in overeenstemming der ruimte, postuleert hij de mogelijkheid van andere, bewoonde werelden buiten de onze:

En dat deze mensen dan ook in steden wonen en bebouwde akkers bezitten zoals bij ons en ook zon en maan en de overige hemellichamen hebben, gelijk bij ons, en dat hun land ook vele en menigvuldige planten voortbrengt, waarvan zij het beste [van de wereldvorming]: dat zulks niet alleen bij ons, maar ook elders plaats gegrepen heeft.

Zo construeerde Anaxagoras in een groots concept een kosmosvoorstelling, die door de eeuwen heen van voortdurende invloed geweest is, niet alleen in het klassieke Griekenland, bij een Plato en Aristoteles, (die Anaxagoras zeer waardeerden), doch verre daarbuiten en lang daarna.

Hij legde de grondslag van een wereldbeschouwing, die nog bij voortduring in het denken van de moderne mens levendig is, daar zij één van de mogelijke, een van de specifieke typen van God-wereld-verhouding voorstelt.

Want deze wezenlijke kern van Anaxagoras' leer duidt op een Godsvoorstelling.

De Noes is niets anders dan, in moderner spraakgebruik uitgedrukt: de wereldgeest, der wereldrede.

Hij was bij den aanvang; hij zal bij het einde zijn.

Hij is in elk ding voorhanden en toch van elk ding onderscheiden: 'De Noes is oneindig en alleenheerser over zich zelve; hij is met niets vermengd; maar alleen op zichzelf, rust hij in zichzelf.

'Alle orde, alle regelmaat, alle harmonie, alle schoonheid en alle wetmatigheid dankt zijn ontstaan aan deze eerste beweger.

De Noes is Geest, de Noes is God.

Voor het eerst in de geschiedenis van het Griekse denken verschijnt hier bij Anaxagoras het monotheïsme, als wereld verklaringsprincipe en als geestelijk religieus rustpunt in het wereldgeheel, ten tonele.