FILOSOFIE: LEER DER GROTE DENKERS 

  ANAXIMENES: DE LUCHT ALS OERELEMENT  

Weer een mensenleven jonger heet Anaximenes te zijn, de derde en laatste vertegenwoordiger van de milesische natuurfilosofie, hij een leerling van Anaximandros. 

Evenals deze gaat Anaxamenes van de grondgedachte uit, dat de oerstof, waaruit de wereld is opgebouwd, een en oneindig moet wezen. 

Doch, merkwaardig, deze leerling slaat de wijzen raad van zijn grote meester in de wind en stelt weer, evenals Thales dat deed, de oerstof gelijk aan een bepaalde, waarneembare stof: de lucht, die overal de aarde omsluit en overal het leven eerst mogelijk maakt.

'Evenals onze ziel, die lucht is, ons samenhoudt, evenzo omsluiten adem en lucht de ganse wereld.' 

Voor het eerst duikt hier het ziel begrip in de wijsbegeerte op, - een begrip, dat, samen met enkele andere, de geschiedenis van de wijsgerige wetenschap zal beheersen; een begrip, zo belangrijk, dat reeds een paar eeuwen geleden later Aristoteles er een nieuwe tak van wetenschappelijk onderzoek: de psychologie, aan wijden zal.

De ziel is bij Anaximenes het principe van het leven, of juister nog: zij is het leven zelf. 

Zij is het, die het lichaam van de mens 'samenhoudt' en verhindert, dat het als een dode massa uiteenvalt in verbrokkeling. 

Ook deze denker is hylozoist, de gehele wereld is voor Anaximenes een reusachtig dier met lucht als het ene levensprincipe, dat geldt zowel voor de wereld in 't groot, als voor de wereld in 't klein, d.i. de mens.

De 'makrokosmos' (de wereld) en de 'mikrokosmos' (de mens) zijn wezenlijk verwant. 

Daaruit volgt dan voor de ziel vanzelf: ook haar wezen is lucht; Anaximenes denkt haar stoffelijk: in de dood blaast men de laatste adem uit.

Evenals de ziele-lucht het lichaam voor verval behoedt, zo houdt de lucht het wereld-al tezamen. 

De lucht is ook hier het levende, het levens-schenkende en -scheppende. 

Bestond deze actieve lucht niet, zo zou onvermijdelijk de wereld tot een dode, volstrekt passieve massa ineenstorten; zij zou niet langer een beeld van onafzienbare vormenrijkdom zijn, geen levende verandering, zou meer plaats vinden. 

Al denkt Anaximenes de ziel, het levensprincipe stoffelijk, men ziet het: hij maakt niettegenstaande dit een scherp onderscheid tussen het levende en het dode. 

Zijn stofbegrip is tweeledig geworden. 

Met deze geestesverovering stijgt Anaximenes boven zijn voorgangers uit.

Op hylozoistisch standpunt staande overwint hij in zijn denken dit hylozoisme en doet de eerste schrede op het pad - sedertdien reeds eeuwenlang platgetreden, doch geenszins gemakkelijk te vinden in een nog overwegend animistisch denkenden tijd! - dat naar de fundamentele onderscheiding van lichaam en ziel, van stof en vorm, stof en leven leidt. 

Anaximenes is ook de eerste, die zichzelf de vraag stelt, door welk proces uit de ene oerstof de veelheid en verscheidenheid van de werkelijke dingen ontstaat. 

Hierbij stoten wij op een poging, het tweede merkwaardige punt in de leer van deze denker, om deze veelheid van vormen zodanig te verklaren, dat de oerstof daarbij in wezen onveranderd blijft. 

Het methodisch hulpmiddel ontleent Anaximenes aan ervaringen op natuurkundig gebied: door verdunning en verdichting ontstaan de dingen als even zovele gedaanteverwisselingen van de ene substantie, lucht. 

Door uitzetting en verdunning wordt de lucht tot vuur, door verdichting wordt zij tot winden en wolken, uit het water de aarde, uit de aarde bij sterkste verdichting de stenen. 

Hier merkt men duidelijk de nauwe verwantschap van Anaximenes met Thales, de grondgedachte van deze is door zijn jongste navolger aanschouwelijk uitgewerkt.