|
FILOSOFIE: LEER DER GROTE DENKERS
BERGSON: INSTINKT EN VERSTAND
Op deze specifiek ruimtelijke en abstractatijdelijke
beschouwingswijze is de exacte wetenschap in haar geheel gebouwd: haar logica is gebaseerd
op de ordening van de vaste lichamen in de ruimte.
Doch evenals er een tegenstelling was tussen ruimte
en duur, zo is er ook, in overeenstemming daarmee, een tegenstelling tussen het leven als
een continuerende beweging , in wezen vrij en scheppend, en de wereld van de vaste
voorwerpen, staande elk op zichzelf , met elkaar samenhangend door het verband van vaste
wetten.
Terwijl deze verruimtelijke wereld adequaat kan
begrepen worden door het verstand, kan op de scheppende levensbeweging alleen de intuïtie
volledig vat verkrijgen, de intuïtie, die in de grond slechts een vorm is van deze andere
geestelijk functie: het instinkt.
Zo komen wij van de tegenstelling tussen
mathematische duur en tijd, leven en wetenschap, tot de derde fundamentele tegenstelling:
die van verstand en instinkt.
Thans moet ook nog worden aangetoond, dat ook het
verstand en het instinkt tegenover elkander staan en elkander aanvullen. De Zaak is, dat
het verstand en instinkt, die aanvankelijk elkander wederzijds doordrongen, steeds iets
van hun gemeenschappelijke oorsprong bewaren. Geen van de twee zal men ooit in zuiveren
toestand aantreffen .... Uit de omstandigheid, dat het instinkt steeds min of meer
begeleid is door het verstand, heeft men de gevolgtrekking afgeleid, dat het verstand en
instinkt dingen zijn van dezelfde orde ... In werkelijkheid gaan zij alleen daarom
samen, omdat zij elkander aanvullen, en van aanvullen kan alleen sprake zijn, daar zij
verschillende grootheden zijn; immers war er werkelijk instinctmatig in het instinkt is,
is tegengesteld aan hetgeen er werkelijk verstandelijks is in het verstand.
Instinkt en verstand zijn twee volledig
gelijkwaardige soorten van psychische activiteit, twee mogelijkheden, waarmee de natuur al
haar schepselen heeft uitgedost om hun weg in de wereld te vinden en te maken.
Bij planten en dieren zijn "instink" en
"verstand" zo nauw met elkaar verbonden, zozeer doordringen zij elkaar, dat er
nooit een algehele breuk tussen beide is geweest: instinkt en verstand zoeken steeds
weer elkanders nabijheid op en overal vinden wij ze dan ook bij elkander, en het is alleen
slechts de verhouding, waarin het een en het ander wordt aangetroffen, die verschilt.
Het verstand komt pas volledig tot heerschappij in de
mens.
De mens is een verstandsdier, dat zijn éne psychisch
vermogen: het instinkt, ten voordele van het andere: het verstand, verwaarloosd heeft.
Maar de mens is dan ook bij uitstek het wezen dat
handelen, zich bewegen moet, om een equivalent voor zijn onbeschermdheid en zijn
lichamelijke onmacht te scheppen.
Het verstand komt pas volledig tot zijn recht bij de
mens en deze zegepraal treedt juist aan het licht door de ontoereikendheid van de
natuurlijke hulpmiddelen, waarover hij beschikt, om zich tegen zijn vijanden, en tegen
koude en warmte te verdedigen. Wanneer men de zin van deze ontoereikendheid tracht te
doorgronden, verkrijgt zij de waarde van een voorhistorisch document: zij is het
definitief ontslag, dat het instinkt krijgt van het verstand. Toch blijft het waar, dat de
natuur heeft moeten aarzelen tussen twee soorten van psychische activiteit, van welke de
ene [instinkt] verzekerd van onmiddellijk succes , maar begrensd in haar uitwerkingen is,
en de andere [het verstand] ongewis, maar wier veroveringen, als zij eenmaal tot
onafhankelijkheid kwam, zich tot in het onbegrensde konden uitstrekken. Het grootste
succes is trouwens ook hier behaald, waar het meest op het spel werd gezet. Instinkt en
verstand betekenen dus twee uiteenlopende, even sierlijke oplossingen van één en
hetzelfde probleem.
🧠 Bergson over Instinkt en Verstand
-
Tegenstelling tussen leven en
wetenschap Bergson stelt dat het leven een
voortdurende, vrije en scheppende beweging is, terwijl
de wetenschap zich richt op vaste objecten en wetten in
ruimte en tijd.
-
Intuïtie versus verstand
Intuïtie is volgens Bergson de enige manier om het
scheppende leven echt te begrijpen. Intuïtie is een vorm
van instinkt, en staat tegenover het verstand dat vooral
geschikt is voor het begrijpen van de materiële wereld.
-
Instinkt en verstand vullen elkaar aan
Hoewel ze verschillend zijn, vullen instinkt en verstand
elkaar aan. Ze zijn beide psychische vermogens die de
natuur aan levende wezens heeft gegeven om zich in de
wereld te oriënteren.
-
Mens als verstandsdier Bij de
mens heeft het verstand de overhand gekregen, ten koste
van het instinkt. Dit komt voort uit de noodzaak om te
handelen en zich te beschermen, omdat de mens fysiek
kwetsbaar is.
-
Natuurlijke aarzeling Bergson
suggereert dat de natuur heeft getwijfeld tussen
instinkt (direct succesvol maar beperkt) en verstand
(onzeker maar potentieel grenzeloos). De mens belichaamt
deze keuze voor verstand.
-
Twee oplossingen voor één probleem
Instinkt en verstand zijn volgens Bergson twee elegante,
maar uiteenlopende manieren om hetzelfde fundamentele
probleem van het leven aan te pakken.
|