GESCHIEDENIS VAN DE FILOSOFIE     

  PLATO: IDEEENLEER  

Eros als aandrift tot filosoferen.

Alleen hij kan zich tot kennis der Ideeën verheffen, die de wijsgerige drift bezit.

Plato noemt deze 'Eros'.

Hij geeft daarmede aan dit woord, dat oorspronkelijk in het Grieks de liefde (teeldrift) aanduidde - ook de god van de liefde heet Eros - een vergeestelijken en hogere betekenis.

Eros is het streven om van het zinnelijke naar het geestelijke op te stijgen; de drang van de sterveling zich tot onsterfelijkheid te verheffen en tegelijk het verlangen deze drift ook in anderen wakker te roepen.

De onderste trap van deze Eros is de lust in de schone lichaamsgestalte.

Elk zich bezig houden met het schone voedt deze drift, vooral de muziek, die als voorbereiding tot de wijsbegeerte moet worden beschouwd, en de mathematica, daar deze leert van het zinlijke af te zien en de pure vormen te beschouwen. 

Het Zijn van de Ideeën.

'Stel u voor: mensen in onderaards, grotachtig verblijf, dat een lange naar het licht gekeerde toegang heeft.

Hierin zijn zij van kindsbeen af geboeid, zo dat zij op dezelfde plaats moeten blijven en het hoofd niet kunnen omwenden.

Licht hebben zij van een vuur dat van boven, ver achter hen brandt.

Tussen het vuur en de gevangen loopt, boven langs een weg, waarvoor ge u een muurtje moet voorstellen.

Achter die muur dragen mensen allerlei voorwerpen, welke boven de muur uitsteken.

Sommigen spreken, terwijl ze de voorwerpen langs de muur dragen, anderen zwijgen.

Een wonderlijk beeld noemt gij daar, zei hij, en wonderlijke gevangenen.

Die echter op ons gelijken, antwoordde ik.

Want, in de eerste plaats, geloof je dat dergelijke mensen van zichzelf en van elkander iets anders te zien krijgen dan de schaduw die het vuur op de tegenover hen liggende wand van de grot werpt?

En hoe staat het met de voorbij gedragen voorwerpen?

Niet evenzo?

Indien deze mensen nu met elkander konden spreken, meent gij niet dat zij zouden geloven dat, wat zij zien en met woorden aanduiden, hetzelfde is als datgene wat voorbij gedragen wordt?

En indien hun kerker ook een weergalm had, zouden zij dan niet denken, wanneer een van de voorbijgaande mensen spreekt?

Maar stel u nu voor dat een van deze gevangenen wordt bevrijd en genoopt plotseling op te staan, het hoofd om te wenden, te lopen en in de richting van het licht te kijken, en dat dit alles hem pijn deed en hij vanwege de flikkeringen niet in staat was de voorwerpen te zien waarvan hij de schaduwen tevoren had gezien.

Wat meent ge dat hij zou zeggen, indien men hem verzekerde dat hij eertijds louter nietigheden had gezien, maar nu dichter bij de dingen die in hogere mate werkelijkheid was; dat hij stond voor dingen die in hogere mate werkelijk waren en dat hij nu juister zag?

En indien men hem dwong naar het licht zelf te kijken, zouden hem dan niet de ogen pijn doen en zou hij niet wegvluchten en terugkeren tot de dingen die hij wel kan zien, in de vaste overtuiging dat deze inderdaad veel werkelijker zijn dan wat men hem nu toont?'

Dit is, in verkorte vorm, het beeld dat Plato in zijn beroemde gelijkenis van de grot, in zijn 'Staat', van het menselijke leven en de menselijke kennis ontwerpt.

De gevangenis is het evenbeeld van ons gewone denken.

Onze omgeving, zoals die zich aan onze zintuigen vertoont, heeft de waarde van schaduw.

Aan het opstijgen uit de grot en de blik richten op de concrete voorwerpen beantwoordt de verheffing van de ziel tot de wereld van de Ideeën.

Wat zijn deze Ideeën?

'Wij nemen een Idee aan, zodra wij een reeks van afzonderlijke dingen met dezelfde naam aanduiden.'

Ideeën - Grieks: eidos of idea, oorspronkelijk 'beeld, gestalte' - zijn dus vormen, soorten, algemene staten van Zijn.

Het zijn niet eenvoudigweg algemene begrippen, die ons denken door afzien van het bijzondere en samenvatten van de gemeenschappelijke kenmerken van de dingen vormt.

De Ideeën bezitten volstrekte werkelijkheid, ja, zij bezitten, zoals het beeld doet zien, de enige ware (metafysische) werkelijkheid.

De afzonderlijke dingen vergaan, de Ideeën zijn onvergankelijk als hun eeuwige oerbeelden.

Het is een wijsgerige kernvraag, of het toelaatbaar is aan het algemene een hogere realiteit toe te kennen dan aan het bijzondere, dan wel of, omgekeerd, alleen de bijzondere dingen werkelijk zijn en de algemene Ideeën alleen in ons denken bestaan. 

Idee en wereld van de uiterlijke verschijning.

In tegenstelling tot zijn leermeester Sokrates heeft Plato ook de zichtbare natuur mede in zijn wijsbegeerte betrokken.

Daar echter alleen de werkelijke Ideeën voor het denken toegankelijk zijn, kan de studie van de stoffelijke natuur voor Plato slechts een secundaire betekenis hebben.

De natuurwetenschap, welke deze tot object heeft, kan nooit volkomen zekerheid bereiken, maar moet zich vergenoegen met 'waarschijnlijkheid'.

Onder dit voorbehoud heeft Plato in zijn 'Timaios' een natuurwetenschappelijke verhandeling gegeven.

Het hoofdprobleem, dat zich onmiddellijk aan ons opdringt is het volgende: hoe komt eigenlijk de wereld van schaduwen, die de zichtbare natuur is, tot stand?

Blijkbaar zijn, aangezien toch ook de beschouwing van de schone dingen tot de Ideeën kan voeren, de natuurlijke lichamen afbeeldingen of verschijningsvormen van de Ideeën.

Hoe komt het dan dat deze in een hogere, zelfs 'aangene zijde van het Zijn' gelegen sfeer tronende Ideeën in de voorwerpen van de zinnelijke wereld, al is het dan onvolkomen en verzwakt, tot aanschijn komen?

Dan moet er naast de Ideeën nog een tweede wezen zijn, om zo te zeggen een materiaal, een stof, waarin zij kunnen worden afgebeeld!

Plato beschrijft deze bestaansvorm in de Timaios, ongetwijfeld in aansluiting aan Demokritos, als de (ledige) ruimte - waarvoor wij wellicht met meer juistheid zouden zeggen: vorm van de uiterlijkheid, omdat hierin niet alleen het naast elkaar, maar ook het na elkaar gegrond is.

Het is ook mogelijk dat reeds Plato met dit tweede beginsel in de meest algemene zin de 'Materie' heeft bedoeld, zoals na hem Aristoteles heeft gedaan.

Wij zullen niet op de bijzonderheden van Plato's natuurleer ingaan.

Het is echter duidelijk, dat er een zekere kloof blijft bestaan: want zelfs indien deze twee beginselen werkelijk bestaan, is nog niet in te zien, welke kracht bewerkt dat de Ideeën, op zichzelf staande, in rust verkerende oerbeelden, zich in de stof zullen veruiterlijken.

De platonisch filosofie kan dualistisch genoemd worden, omdat zij de kloof tussen de twee laatste beginselen niet overbrugt.

Eigenlijk is, om ze te overbruggen, nog een derde beginsel nodig, dat tussen beide in staat, of dat boven beide staat.

In zijn allerlaatste werken is Plato hoe langer hoe meer er toe overgegaan hellen een godheid of wereldziel aan te nemen, die deze functie op zich neemt.

Hij uit deze gedachten echter niet in de vorm van een zakelijk betoog, maar bedient zich van een mythe - zoals in het algemeen bij Plato alle punten die een streng logische behandeling toelaten, door mythen zinnebeeldig worden uitgedrukt.